Gadymy döwürlerden şu güne çenli türkmen geýimleriniň taryhy estetiki garaýyşlary, döwrüň we ýaşaýyş durmuşyny görkezýär: türkmenleriň her täze nesli öz döwrüne mahsus aýratynlyklary halk eşigine girizdi. Türkmen senetçileri milli tagamlary we adaty zerurlyklary kanagatlandyrýan özboluşly matalary ýasadylar. Halk arasynda iň köp ýaýran we meşhur bolan “keteni” ýüpek mata gyzyl, ýaşyl, sary we gyrmyzy reňklere eýe. Häzirki wagtda owadan aýal köýnekleri üçin keteni öndürilýär.

Türkmen halylary dünýä markasy. Köp ýurtda kollektorlaryň we hünärmenleriň arzuwy, goýy gyzyl reňkli uzyn reňkli ýüň halylar. Oguz Han (ähli türkmenleriň atasy) şertnamalaryny şifrläp, adaty göl nagyşlary bilen ogullaryna galdyrýan ajaýyp bir rowaýat bar. Gadymy döwürde her bir türkmen taýpasynyň öz haly göli bolupdyr. Häzirki wagtda haly şeýle bir mukaddes welin, hatda döwletiň baýdagynda hem haly nagyşlary bar. Hakyky türkmen halysynyň sungat eseri we köp pul sarp edýändigini aýtmak hökman däl, ýöne şeýle girdejili maýa goýmaga taýyn bolsaňyz, bazarlarda we ýöriteleşdirilen dükanlarda gymmatly eserleri taparsyňyz.

Uruşyň agyr günlerinde-de, gündelik durmuşda-da türkmenlere ýoldaş bolan Dutar. Gural, ilkinji seredişde gaty ýönekeý. Hatda başlangyç. Şeýle-de bolsa, bu ilkinji we ýüzleý täsir.

Dutar, türkmen halkynyň köp asyrlyk aýdym-saz medeniýetiniň aýrylmaz bölegidir. Toý bolsun ýa-da köpçülikleýin dynç alyş bolsun, ýekeje-de baýramçylyk – halk ýerine ýetirijileriniň – bagşylaryň çykyşlary bolmazdan doly däl. Ellerinde dutar gülüp, aglap bilýär, duýgularyň dürli öwüşginlerini berýär, jadylaýan diňleýjilere gadymy ýurtlaryň gahrymanlarynyň bagtyny we betbagtçylyklaryny başdan geçirýär we görnükli türkmen şahyrlarynyň pikirleriniň çuňlugy hakda pikirlenip bilýär.

Asyrlaryň dowamynda bagşylar halk arasynda hormatdan peýdalanýardylar. Olaryň atlary rowaýatlar bilen gurşalandyr. Bagşylaryň özleri dutara uly üns we hormat bilen çemeleşdiler. Dutar gözüň almasy ýaly söýülýärdi, ýumşak materialdan ýasalan aýratyn halatlarda saklanýar.

Dutaryň diňe bir saz guraly hökmünde däl-de, eýsem söweşýän taraplaryň arasynda parahatçylyk geçirijisi bolup hyzmat edendigi ýüze çykdy. Türkmenistanda meşhur dutarçy Şukur-bagşy bilen bolup geçen hakyky wakany bilýärler. Deňi-taýy bolmadyk sazanda, dutar çalmak ussatlygy bilen goňşy ýurduň esgerleri bilen golaýlap gelýän ganly söweşi bes etdi.

Bagşylaryň mynasyp şöhratyny dutar ýasamak ussatlary paýlaşyp bilerler. Olara-da hormat goýuldy, işlerine ýokary baha berildi – gowy dutar üçin olara gowy at berildi. Dutar ussalarynyň hünäri nesilden-nesle geçipdir. Häzirki wagtda bagşylar ýüz ýa-da has köp ýyl ozal owadan gurallary ýaşap, ussalaryň atlaryny atlandyryp bilerler.

Aslynda, dutar islendik agaçdan ýasalyp bilner, ýöne hyzmat ediş möhleti we ses hili düýbünden başgaça bolar. Gowy dutar ýasamak üçin ilki bilen gowy material gerek. Tut agajy munuň üçin iň amatlydyr. Ondan öndürilen dutar ýeňil, owadan gurluşy we ajaýyp rezonans ukyby bilen çydamlydyr. Başga hiç bir agaç beýle baý, üýtgeşik ses çykarmaýar. Bu ýagdaýda onuň ýaşy uly ähmiýete eýe. Tut agajy azyndan elli ýaşynda bolmaly. Agaç, adam ýaly ýyllar boýy has akylly ösýär, güýçlenýär, has owadan, asylly bolýar.

Ähli dutarlar ekizler ýaly biri-birine meňzeýär. Ýöne bu diňe bilimsiz göz üçin. Hünärmen, guralyny müňlerçe meňzeş gurallardan tanar, sebäbi her dutaryň öz golýazmasy bar. Türkmen hünärmenleri önümlerine hiç wagt şahsy bellik ýa-da başga bir nyşan goýmaýarlar. Näme üçin? Guralyň sesi bilen bagşy dutary kimiň döredendigini aňsatlyk bilen kesgitläp biler.